Gaat de tijdgeest van globalisatie, individualisering, helpen van bedrijfsleven naar protectionisme en schuld is vies?

Sinds 1981, het akkoord van Wassenaar, het ingrijpen van Volcker met torenhoge rente, is er een lange periode gekomen waarbij kapitaal een steeds groter deel van de koek kreeg. (westerse) Wereldwijd ging men de lonen matigen. Die waren sinds de loonexplosie begin jaren zestig te lang harder gestegen dan de productiviteit, waardoor de winstmarges zo laag werden dat er grote werkloosheid moest ontstaan.  Er kwam door Volcker (decennia lang) disinflatie, heel gunstig voor de waarde van kapitaal zoals aandelen en onroerend goed.  Uiteindelijk leidde dit tot analyses à la Piketty dat kapitaal een altijd stijgend deel van het BNP dreigt te krijgen omdat het rendement op kapitaal hoger zou zijn dan de nu zo schamele groei van het (nominale) BNP. Netto valt dit overigens te betwijfelen (zoals Philip Menco (VBA journaal voorjaar 2015) aantoonde). Piketty vindt de trend van steeds grotere inkomensongelijkheid onhoudbaar en schadelijk.

De tijdgeest gaat hem waarschijnlijk gelijk geven en de trend keert dan voor de factor kapitaal en daarmee ook voor de beurzen. Een en ander moet dan wel eerst hoog op de politieke agenda komen en zo ver is het nog niet. De politieke agenda is wel fors aan het veranderen. We vangen dit onder de noemer populisme. Dat laat ook (voorlopig) enig kop in het zand steken zien voor de verandering van de tijdgeest. De populisten zijn niet dom, hebben reële zaken waar ze zich druk over maken. Ze zondigen wel vaak zwaar tegen compassie, gaan soms veel te ver om hun doelen te bereiken.

Curieus is dat ze vaak zeer rechts beginnen en al snel om hun kiezers te blijven binden veel te veel overheidsgeld uitgeven: Peronisme is dat, genoemd naar de dictator, die vooral door zijn betoverende vrouw zeer populair werd  (totdat het land geruïneerd was).

De opkomst van Trump laat zien dat de politiek aan het veranderen is. Men keert zich af van de gevestigde belangen en gaat voor de populist die kan duiden waar de in het nauw gebrachte middenklasse werkelijk mee zit: een stagnerend inkomen of nog erger, onvoldoende pensioen en onveiligheid. Wie is daarvan de schuld? De politici die het decennia voor het zeggen hebben gehad, maar de neergang van de middenklasse niet aan zagen komen, laat staan dat ze er effectief tegengif aan gaven. Verder de migranten, terreur (ten onrechte) in naam van de islam en misschien wel het meeste de graaiers, de 1% die zich tegen algemene verarming in steeds hogere beloningen toedelen. Hoge bonussen. Dijsselbloem heeft overigens die bonussen flink gekortwiekt, waardoor Amsterdam niet veel zal kunnen profiteren van een eventuele brexit.

Peggy Noonan legde in de Wall Street Journal de opkomst van Trump uit. Volgens haar (en ze zit niet ver mis denk ik)  voelt 80% zich misdeeld, niet beschermd door de gevestigde orde. Misschien nog wel erger, het lijkt steeds moeilijker te worden in o.a. de VS om door te dringen tot de goede 20% (Brookings http://www.brookings.edu/blogs/social-mobility-memos/posts/2016/05/11-glass-barrier-to-upper-middle-class-hardening-reeves? )

Jaap van Duijn legt goed uit wat er allemaal scheef gegroeid is in de afgelopen decennia met zijn boek: “Uit balans”. De lonen in de financiële sector zijn bijvoorbeeld 70% harder gestegen dan gemiddeld. Het winstmodel van de banken zorgt voor peperdure financiering van de kleine ondernemer, zelfs bij negatieve rentes op staatsleningen. Niet alles krijgt aandacht in zijn boek, er is te veel uit balans geraakt.

Vooral de wat oudere blanke mannen komen nu massaal electoraal in verzet. De jongeren, millennials, zien dat ze niet de loongroei, niet de vaste banen, krijgen die de babyboomers op hun leeftijd kregen en dat deze in problemen raakten door te veel schulden. Schuld is vies weten zij en aandelen vinden ze te gevaarlijk (ze krijgen waarschijnlijk gelijk, maar lange leningen zijn misschien nog gevaarlijker voor hen).

Populisten springen in het gat en zijn ineens geduchte politieke machten. Denk aan de onverwachte opkomst van Trump met zijn muur om Mexico, anti globalisatie, islamfobie en anti establishment retoriek. Of aan opstormende nationalistische politieke partijen in Duitsland, Frankrijk, Nederland, Oostenrijk. In het VK is het campagne voor de brexit.

Aan de linkerkant (kansrijk bij millennials, mensen die geboren zijn tussen 1980 en 1995) is het Sanders en bijvoorbeeld Jesse Klaver. Zij strijden op nieuwe wijze (zonder alleen de belangen van de wat ouderen te behartigen) voor minder ongelijkheid, betere (onbetaalbare) gezondheidszorg.

Dit kan en zal uiteindelijk grote gevolgen hebben voor de economie en beurzen. Anti globalisatie veroorzaakt protectionisme en zo minder groei van de wereldhandel en economie, hogere importprijzen en daarmee hogere inflatie. Er dreigt minder solidariteit met zwakkere landen (niet alleen minder ontwikkelingshulp maar ook gevaar voor de europeriferie). Het verzet tegen graaien zet de hoge winstmarges op de politieke agenda en daarmee hogere belastingen voor het bedrijfsleven (alleen op te lossen met globaal ingrijpen). In de globalisatiewedloop zijn de effectieve belastingtarieven voor het multinationale bedrijfsleven onvoorstelbaar veel gekelderd. Dat is te ver gegaan. De lange trend van winstgroei boven nominale groei sinds 1981 dreigt dan om te slaan.

Populisme moet de kiezer maximaal geven wat deze wil en hoeft zich niet te houden aan de ratio van de gevestigde orde (Trump en Wilders hoeven alleen maar misstanden te duiden en komen weg met onmogelijke voorstellen daar iets aan te doen. Spontane reacties mogen de dag erna recht gezet worden). Peron met zijn betoverende vrouw zag dit in en gaf met bakken overheidsgeld uit, ongeveer zoals Krugman nu voorstaat. Totdat Argentinië failliet was en Peron werd weggestuurd.

Trump meldde al dat je bij de huidige rente zo veel mogelijk schuld moet maken en Trump kan schuld maken als geen ander. De Tea Party kan hem niet afremmen, daar hij de belasting zal verlagen. Via investeren in infrastructuur kan hij de groei zelfs een degelijke basis geven. Dit kan een hele tijd goed gaan, maar de prijs zal uiteindelijk  een hoge inflatie zijn en overheidsschulden die niet terug te betalen zijn. Populisten kunnen heel linkse ideeën uitvoeren, denk aan Fleur Agema van de PVV met haar gedachten over een uiterst luxueus zorgstelsel. En Hillary? Die moet als een gematigde Sanders gaan voor meer infrastructuur, betere gezondheidszorg, minder inkomensongelijkheid, minder globalisatie. Dat kost ook veel geld.

Het veranderen van de tijdgeest gaat langzaam, duurt vele jaren. Het gaat nu wel ineens sneller, maar komend jaar is er nog geen omkeer in de macht van het bedrijfsleven (daarvoor is er te veel werkloosheid, is de macht van vakbonden nog steeds tanende (dat hoeft niet lang meer te duren)), nog geen hoge inflatie, maar wie weet is er 6% inflatie en 7% rente in 2024.