Dit zijn opmerkingen
gemaakt vrijdag bij het overleg van de Kondratieffgroep van het VBA ter discussie van
waar we zitten in de lange golf. Kortom weinig nieuwe inzichten hoor ik de
criticasters al mompelen. Fake news, geen harde bewijzen.
Het gros zag zich in de
winter, de depressiefase van de lange golf zitten, er was uiteraard meer dan
normale onzekerheid en alleen Philip Menco zag duidelijk een herstelfase op
komst. De Kondratieffwinter is ongeveer voorbij volgens hem en daarna zal het
beter gaan met de economie, maar niet veel beter. Dit hoeven niet per se goede
tijden voor de beurs te betekenen. Artificial Intelligence en alternatieve
energie kunnen de groei weer gaan aanjagen.
Iedereen denkt dat de
rente waarschijnlijk het dieptepunt heeft gezet. Dat betekent dat alleen bij
een recessie nog echte rentedaling komt.
Jaap van Duijn was het
somberste, we duiken de economische winter in. Beurzen gaan flink omlaag, koop
goud. De rente gaat omhoog op hogere inflatie. Deflatie is prachtig, als het
maar geen loonprijsspiraal naar beneden veroorzaakt, maar om duistere redenen
willen centrale banken er alles aan doen om de inflatie te hoog te laten
worden. Ze zijn ook veel te bang voor schade die de hogere rente zal aanrichten
aan de economie. In de jaren 80 was de reële rente zeer veel hoger en toen kon
de economische groei toch herstellen, hoger zijn dan nu. Yellen is daarom niet
goed snik dat ze zo laat de rente zo weinig verhoogd heeft. Acht jaar na het
einde van de recessie en dan maar twee keer verhoogd, een schande. Er is nu
haast geen ammunitie om de komende recessie te bestrijden.
Diverse mensen zagen de
huidige groei (bijvoorbeeld 2% in de VS) als te hoog, niet vol te houden in het
Westen. De zorgen over China waren iets afgenomen, men heeft de zaakjes daar
behoorlijk onder controle. De groei zal verder afzwakken, maar men is minder
bang voor een crisis in 2018 (in dit geval hoor ik bij China meer bij de
bangeriken).
Hoofdreden voor
somberheid was de groeiende schuldenberg, die echt minder moet worden en dat
bij een stijgende rente. Dit is in lijn met de Marxistische theorieën dat lange
golven veroorzaakt worden door langzame opbouw van overmatige schulden in de
opgang die dan weer langzaam afgeschreven moeten worden in de neergang.
Nu dreigt dat diverse overheidsschulden
moeten worden afgeschreven via afboeken bij centrale banken. Of dat zo maar kan
zonder enorme economische en financiële problemen is onduidelijk (maar dit
wordt niet langer onmogelijk geacht door bijvoorbeeld Bianco; hoge langlopende
schulden tegen rente ongeveer 0 kan heel lang goed gaan en in die lange periode
is er groei van het nominale BNP). (Philip Menco vergeleek het met die
onmogelijke reclame waar een dik iemand beklemd zat tussen twee bomen en via
het eten van halvanaise weer los zou kunnen komen).
Over productiviteitsstijging
was men wat somberder, meer wat Gordon dacht (de grote uitvindingen zijn
gedaan) dan Diamandis/Kurzweil. Maar iedereen zag Artificial Intelligence en
alternatieve energie als belangrijke trends (en er zijn meer technologische
ontwikkelingen die kansrijk zijn; zorg en beleven zijn volgens mij ook
aandrijvers van groei die de droommaatschappij van Keynes met 15 uur werk per
week ondanks de opkomst van robots/ AI vooralsnog een illusie maken).
Dat is meer in lijn met
de Schumpeteriaanse visie dat de lange golf vooral draait om het langzamer of
sneller implementeren van innovaties met bijbehorende bewegingen in de
productiviteitsgroei uiteindelijk.
Mijn theorie, dat die te
hoge schulden versus het BNP zijn veroorzaakt door de te lage, voortdurend dalende
rente en zichtbaar is in een structureel dalende bezettingsgraad van de
industrie en hoge rente dan goed is, werd niet omarmd. Bij voorkeur haast alleen
de meest veilige investeringen worden nu gedaan. Die worden door de lage rente
bubbelachtig gewaardeerd. Hogere rente zou daarom goed zijn om het reservoir
aan meer riskante investeringen waar de echte innovaties vandaan moeten komen
aan te boren.
Ik ben qua economische
groei niet zo somber, maar ik zie na 2018 voorlopig weinig moois voor de
beurzen. Ik denk dat het meer op 1965 lijkt (en niet op 1982), een periode met
goede economische groei maar waar de waarderingen van aandelen beginnen af te brokkelen
onder de hogere inflatie en bijbehorende rente. Jaap vindt het op 1973 lijken
en Philip op 1982. Het track record van de
voorspellingen van Philip (voor o.a. inflatie, rente maar ook economische groei) is van ons groepje het afgelopen decennium het beste geweest.
Wat Jaap zegt over het
verband tussen inflatie, rente en groei, lijkt mij heel plausibel. We moeten
niet zo bang zijn voor een hogere rente, die moet nog flink stijgen voor de
groei structureel in problemen komt. Het was vermoedelijk beter geweest als Yellen
na 2010 was begonnen de rente voorzichtig te verhogen. En hogere inflatie is helemaal niet gunstig,
zeker niet voor gepensioneerden. Jaap stelt dat de welvaartsgroei door
productiviteitsstijging in de afgelopen decennia vooral richting consumenten
(individuen) is gegaan via lagere prijzen. Een beetje naar hogere winsten en
niet naar hogere lonen van de middenklasse. Ik ben het hier (uiteraard)mee
eens, dat was een van de grote inzichten van ter Veer, dat individuen in deze Kondratieffgolf
belangrijker zouden worden (een nieuwe macht zouden zijn) en sterk zouden staan
(het beter zouden krijgen).
Iedereen vindt dat de
groei iets tot behoorlijk beter is geweest dan gemeten is via het BNP. Het
draait steeds minder om productie en meer om diensten. Zaken als Facebook en
iedereen kopen tegen laagste prijs via internet zit onvoldoende in de metingen.
Al te veel verschil kan
het echter niet maken omdat het BNI met de i van inkomen de lage groei van het
BNP bevestigt.
De derde visie op de
lange golf is dat deze veroorzaakt wordt door oorlogen. Philip Menco wierp op
dat er 100 jaar zat tussen de Napoleontische oorlogen en de Eerste
wereldoorlog. Nu is er weer 100 jaar verstreken. René Willemsen was er niet
gerust op vanwege allerlei historische parallellen. Dit soort zaken is moeilijk
te voorspellen en inzichten hierop kunnen snel draaien. Sep van de Voort haalde
Churchill aan die in 1932 dacht dat een oorlog nog ver weg was, men iets
geleerd had van de eerste wereldoorlog en in 1936 zijn mening moest bijstellen
naar bang worden voor een nieuwe oorlog. Populisme en langdurig slechte tijden
zijn uiteindelijk vaak reden voor grote oorlogen, maar dit lijkt nog een tijd
weg vanwege de demografie in het Westen en het ontbreken van de noodzaak meer
Lebensraum te krijgen (Poetin herstelt slechts delen van de Sovjet Unie).
De vierde visie op de
lange golf is de verandering van de lange termijn trend van de tijdgeest. De
pendule van de tijdgeest van rechts denivelleren en dereguleren met de
invisible hand steeds meer aan het stuur van de economie sinds 1982 is te ver
naar rechts uitgezwaaid en moet de andere kant op. Daar is iedereen het over
eens, maar hoe dit gaat gebeuren is onduidelijk.
Als de tijden slecht
worden/blijven dan wordt herverdeling steeds belangrijker. De koek gaat dan
naar de electoraal machtigen, de witte 50-plussers en minder naar de jeugd en
bepaalde minderheden, ook al hebben die het niet goed. Dan blijf je populisme
houden met maatregelen tegen immigratie, groot gevaar voor uit elkaar vallen
euro/ Europa. Maar vooralsnog komen de nationalistische regeringen van rechts
(VS, VK) en die sturen aan op lagere belastingen voor bedrijfsleven en
individuen naast protectionisme. Protectionisme hoort te leiden tot lagere
groei productiviteit, lagere reële lonen vanwege de hogere inflatie. Maar je
ziet in de VS en eigenlijk ook het VK dat de animal spirits van Keynes lijken
wakker te worden. Dit wijst op herstel van de productiviteitsgroei, meer
investeringen, zowel van het bedrijfsleven als de overheid.
Daardoor ben ik (en niet alleen ik) behoorlijk in verwarring: wat gaat winnen: de roep om een rechtvaardigere maatschappij
met een sterkere overheid die meer mag herverdelen om ongelijkheid te
verminderen of de roep naar meer groei, uitbannen van secular stagnation via
aanwakkeren animal spirits met lagere belastingen en hoge investeringen
overheid met beperkt meer protectionisme/ inperking immigratie/ herverdeling
richting witte middenklasse?
