16 januari 2017

Yellen is niet goed snik…. Hogere rente is nodig en belemmert groei niet… deflatie is mooi, inflatie is slecht…De echt slechte tijden gaan beginnen en houden zo’n tien jaar aan…zo’n hoge groei als we nu hebben zit er voorlopig niet meer in…nee, de herstelfase staat voor de deur…. De krach van Trump komt, republikeinse regeringen zijn hier heel goed in (daarom is de beursstijging onder een democratische president gemiddeld groter geweest dan onder een republikeinse), in het eerste presidentsjaar bij uitstek….de schuldenberg moet afgebouwd worden voor je goede groei kunt krijgen…. De euro kan uit elkaar vallen…

Dit zijn opmerkingen gemaakt vrijdag bij het overleg van de Kondratieffgroep van het VBA ter discussie van waar we zitten in de lange golf. Kortom weinig nieuwe inzichten hoor ik de criticasters al mompelen. Fake news, geen harde bewijzen.

Het gros zag zich in de winter, de depressiefase van de lange golf zitten, er was uiteraard meer dan normale onzekerheid en alleen Philip Menco zag duidelijk een herstelfase op komst. De Kondratieffwinter is ongeveer voorbij volgens hem en daarna zal het beter gaan met de economie, maar niet veel beter. Dit hoeven niet per se goede tijden voor de beurs te betekenen. Artificial Intelligence en alternatieve energie kunnen de groei weer gaan aanjagen.
Iedereen denkt dat de rente waarschijnlijk het dieptepunt heeft gezet. Dat betekent dat alleen bij een recessie nog echte rentedaling komt.

Jaap van Duijn was het somberste, we duiken de economische winter in. Beurzen gaan flink omlaag, koop goud. De rente gaat omhoog op hogere inflatie. Deflatie is prachtig, als het maar geen loonprijsspiraal naar beneden veroorzaakt, maar om duistere redenen willen centrale banken er alles aan doen om de inflatie te hoog te laten worden. Ze zijn ook veel te bang voor schade die de hogere rente zal aanrichten aan de economie. In de jaren 80 was de reële rente zeer veel hoger en toen kon de economische groei toch herstellen, hoger zijn dan nu. Yellen is daarom niet goed snik dat ze zo laat de rente zo weinig verhoogd heeft. Acht jaar na het einde van de recessie en dan maar twee keer verhoogd, een schande. Er is nu haast geen ammunitie om de komende recessie te bestrijden.

Diverse mensen zagen de huidige groei (bijvoorbeeld 2% in de VS) als te hoog, niet vol te houden in het Westen. De zorgen over China waren iets afgenomen, men heeft de zaakjes daar behoorlijk onder controle. De groei zal verder afzwakken, maar men is minder bang voor een crisis in 2018 (in dit geval hoor ik bij China meer bij de bangeriken).  

Hoofdreden voor somberheid was de groeiende schuldenberg, die echt minder moet worden en dat bij een stijgende rente. Dit is in lijn met de Marxistische theorieën dat lange golven veroorzaakt worden door langzame opbouw van overmatige schulden in de opgang die dan weer langzaam afgeschreven moeten worden in de neergang.
Nu dreigt dat diverse overheidsschulden moeten worden afgeschreven via afboeken bij centrale banken. Of dat zo maar kan zonder enorme economische en financiële problemen is onduidelijk (maar dit wordt niet langer onmogelijk geacht door bijvoorbeeld Bianco; hoge langlopende schulden tegen rente ongeveer 0 kan heel lang goed gaan en in die lange periode is er groei van het nominale BNP). (Philip Menco vergeleek het met die onmogelijke reclame waar een dik iemand beklemd zat tussen twee bomen en via het eten van halvanaise weer los zou kunnen komen).

Over productiviteitsstijging was men wat somberder, meer wat Gordon dacht (de grote uitvindingen zijn gedaan) dan Diamandis/Kurzweil. Maar iedereen zag Artificial Intelligence en alternatieve energie als belangrijke trends (en er zijn meer technologische ontwikkelingen die kansrijk zijn; zorg en beleven zijn volgens mij ook aandrijvers van groei die de droommaatschappij van Keynes met 15 uur werk per week ondanks de opkomst van robots/ AI vooralsnog een illusie maken).
Dat is meer in lijn met de Schumpeteriaanse visie dat de lange golf vooral draait om het langzamer of sneller implementeren van innovaties met bijbehorende bewegingen in de productiviteitsgroei uiteindelijk.

Mijn theorie, dat die te hoge schulden versus het BNP zijn veroorzaakt door de te lage, voortdurend dalende rente en zichtbaar is in een structureel dalende bezettingsgraad van de industrie en hoge rente dan goed is, werd niet omarmd. Bij voorkeur haast alleen de meest veilige investeringen worden nu gedaan. Die worden door de lage rente bubbelachtig gewaardeerd. Hogere rente zou daarom goed zijn om het reservoir aan meer riskante investeringen waar de echte innovaties vandaan moeten komen aan te boren.

Ik ben qua economische groei niet zo somber, maar ik zie na 2018 voorlopig weinig moois voor de beurzen. Ik denk dat het meer op 1965 lijkt (en niet op 1982), een periode met goede economische groei maar waar de waarderingen van aandelen beginnen af te brokkelen onder de hogere inflatie en bijbehorende rente. Jaap vindt het op 1973 lijken en Philip op 1982.  Het track record van de voorspellingen van Philip (voor o.a. inflatie, rente maar ook economische groei) is van ons groepje het afgelopen decennium het beste geweest.

Wat Jaap zegt over het verband tussen inflatie, rente en groei, lijkt mij heel plausibel. We moeten niet zo bang zijn voor een hogere rente, die moet nog flink stijgen voor de groei structureel in problemen komt. Het was vermoedelijk beter geweest als Yellen na 2010 was begonnen de rente voorzichtig te verhogen.  En hogere inflatie is helemaal niet gunstig, zeker niet voor gepensioneerden. Jaap stelt dat de welvaartsgroei door productiviteitsstijging in de afgelopen decennia vooral richting consumenten (individuen) is gegaan via lagere prijzen. Een beetje naar hogere winsten en niet naar hogere lonen van de middenklasse. Ik ben het hier (uiteraard)mee eens, dat was een van de grote inzichten van ter Veer, dat individuen in deze Kondratieffgolf belangrijker zouden worden (een nieuwe macht zouden zijn) en sterk zouden staan (het beter zouden krijgen).

Iedereen vindt dat de groei iets tot behoorlijk beter is geweest dan gemeten is via het BNP. Het draait steeds minder om productie en meer om diensten. Zaken als Facebook en iedereen kopen tegen laagste prijs via internet zit onvoldoende in de metingen.
Al te veel verschil kan het echter niet maken omdat het BNI met de i van inkomen de lage groei van het BNP bevestigt.

De derde visie op de lange golf is dat deze veroorzaakt wordt door oorlogen. Philip Menco wierp op dat er 100 jaar zat tussen de Napoleontische oorlogen en de Eerste wereldoorlog. Nu is er weer 100 jaar verstreken. René Willemsen was er niet gerust op vanwege allerlei historische parallellen. Dit soort zaken is moeilijk te voorspellen en inzichten hierop kunnen snel draaien. Sep van de Voort haalde Churchill aan die in 1932 dacht dat een oorlog nog ver weg was, men iets geleerd had van de eerste wereldoorlog en in 1936 zijn mening moest bijstellen naar bang worden voor een nieuwe oorlog. Populisme en langdurig slechte tijden zijn uiteindelijk vaak reden voor grote oorlogen, maar dit lijkt nog een tijd weg vanwege de demografie in het Westen en het ontbreken van de noodzaak meer Lebensraum te krijgen (Poetin herstelt slechts delen van de Sovjet Unie).


De vierde visie op de lange golf is de verandering van de lange termijn trend van de tijdgeest. De pendule van de tijdgeest van rechts denivelleren en dereguleren met de invisible hand steeds meer aan het stuur van de economie sinds 1982 is te ver naar rechts uitgezwaaid en moet de andere kant op. Daar is iedereen het over eens, maar hoe dit gaat gebeuren is onduidelijk. 
Als de tijden slecht worden/blijven dan wordt herverdeling steeds belangrijker. De koek gaat dan naar de electoraal machtigen, de witte 50-plussers en minder naar de jeugd en bepaalde minderheden, ook al hebben die het niet goed. Dan blijf je populisme houden met maatregelen tegen immigratie, groot gevaar voor uit elkaar vallen euro/ Europa. Maar vooralsnog komen de nationalistische regeringen van rechts (VS, VK) en die sturen aan op lagere belastingen voor bedrijfsleven en individuen naast protectionisme. Protectionisme hoort te leiden tot lagere groei productiviteit, lagere reële lonen vanwege de hogere inflatie. Maar je ziet in de VS en eigenlijk ook het VK dat de animal spirits van Keynes lijken wakker te worden. Dit wijst op herstel van de productiviteitsgroei, meer investeringen, zowel van het bedrijfsleven als de overheid. 
Daardoor ben ik (en niet alleen ik) behoorlijk in verwarring: wat gaat winnen: de roep om een rechtvaardigere maatschappij met een sterkere overheid die meer mag herverdelen om ongelijkheid te verminderen of de roep naar meer groei, uitbannen van secular stagnation via aanwakkeren animal spirits met lagere belastingen en hoge investeringen overheid met beperkt meer protectionisme/ inperking immigratie/ herverdeling richting witte middenklasse? 

Geen opmerkingen:

Een reactie posten