Het pensioenschip gezonken? Rademakers: pensioenfondsen kunnen niet meer varen op lange termijndenken.

Rademakers van Robeco die over beleggingsbeleid gaat laat in het Financieele Dagblad enkele merkwaardige denkbeelden optekenen (artikel ‘Pensioenfondsen kunnen niet meer varen op langetermijndenken’ van 22 februari).
Hij veronderstelt dat pensioenfondsen helemaal vastgeroest zitten in oude denkbeelden die gebaseerd zijn op langetermijndenken en daarom niet in scenario's kunnen denken. Dat denken op lange termijn zou leiden tot veel te genakkelijk aannemen dat pensioenfondsen hun doelstellingen konden halen. Daardoor zou men te veel in problemen zijn gekomen zijn.
Die problemen zijn ontstaan door een rampzalige daling van de rente (daardoor wordt de kostendekkende pensioenpremie onbetaalbaar), vreselijke opbrengsten van aandelen en andere zakelijke waarden en een onverwachte grote stijging van de verwachte levensduur. Van te voren hier goed over nadenken had dit niet voorkomen. Men had de schade kunnen voorkomen door het renterisico af te dekken en men had minder in zakelijke waarden kunnen beleggen, maar daarmee had men niet kunnen voorkomen dat mensen nu zo oud worden en de rente nu zo laag is.

Een van de goede ontwikkelingen van de afgelopen tijd is juist dat de meeste pensioenfondsen hun investment beliefs hebben geformuleerd en hierna proberen te handelen. Ik ben nog geen fonds tegengekomen dat als belief had dat aandelen torenhoge opbrengsten zullen hebben en de rente tot tig procent zal oplopen.
Dat helpt de discussies hoe je aan je lange termijn doelen kunt werken.

Scenariodenken is de basis van ALM-studies. Daarop is het beleggingsbeleid van pensioenfondsen gebaseerd. Omdat men zich de scenario's niet goed kon voorstellen (en dat is nog steeds zo, ben ik bang), kreeg men geen goed idee van de risico's. Maar zonder ALM-studies had men een nog slechter beeld van de risico's ehad. ALm-studies beschermen je niet tegen uitzonderlijke uitkomsten, zoals we na 2000 gezien hebben, twee keer een enorme daling van aandelenkoersen die maar eens in de twintig tot dertig jaar horen te gebeuren.

Al die uitzonderlijke ontwikkelingen kon je nauwelijks bestrijden met beleid (met uitzondering van renterisico). Pensioenfondsen moeten ook nut hebben en dat nut is dat je voldoende rendement haalt zodat pensioenrpemies betaalbaar blijven. Anders kun je beter overgaan op een omslagstelsel. Dat goede rendemnt behaal je door enig risico te nemen via goed spreiden over zakelijke waarden, een goede rentematch en dat is mogelijk doordat je de lange termijn kunt inzetten op basis van solidariteit.
D.w.z. het is ondenkbaar dat pensioenfondsen geen risico nemen, dan dmaken ze pensioenen te onbetaalbaar of te karig.

Rademakers signaleert ook de opkommst van het keep it simple denken, vanwege de slechte ervaringen met wat meer exotische beleggingen. Op zich is dit een gezond principe: beleg niet in dingen die je niet begrijpt. Als duidelijk is dat het per se nodig is (swaps bij afdekken van renterisico) dan moet je toch in iets ingewikkelds beleggen en je zo laten opleiden dat je het uiteindelijk ook betrekkelijk simpel vindt. De keuze in beleggingen is tegenwaaordig extreem groot. Je beperken tot enkele soorten beleggingen waar goede perspectieven lijken te zijn en daar extra aandacht aan besteden is goed.

Het benchmarkdenken krijgt een veeg uit de pan van Rademakers. Dat is grotendeels terecht. Het voorkwam dat risico's op grote schaal afgebouwd werden omdat je dan niet aan STAR-normen, Z-scores voldeed en uit de pas liep met andere fondsen. Dat maakte de val va de dekkingsgraden onvermijdbaar. Maar er is nog steeds geen goed alternatief voor het werken met becharks. Dus blijven we werken met benchmarks. Maar je kunt wat minder riskante benchamrks invoeren. Dat helpt een beetje, maar beschermt je niet tegen de uitzonderlijk rampzalige ontwikkelingen die pensioenfondsen treoffen sinds 2000. Gelukkig is er een goede kans dat het inde komende jaren beter zal gaan: aandelen zijn goedkoop, de rnnet zal vermoedelijk wel wat gaan stijgen (al is dat erg onzeker en kan de stijging wel eens minder hard gaan dan is ingeprijsd in de rentetermijnstructuur). De grote klappen in de sterftetafels lijken nu wel te zijn uitgedeeld, al lijken beperkte verdere tegenvallers erg waarschijnlijk.

is 530 miljard LTRO steun ECB weggegooid geld

De aandelenmarkt heeft zich al de nodige weken zitten verheugen op de LTRO 2 en de wonderbaarlijke werking hiervan. Eerst droomde men van 1000 miljard, maar bij nader inzien is 530 miljard ook al heel wat. Een groter deel dan bij de eerste ronde is eigenlijk niet nodig, nu ongeveer 300 miljard en dat was 200 miljard in ronde 1.
Men is dus nu nog meer bereid een deel in te zetten voor leuke dingen zoals het kopen van vaderlandse PIGS staatsleningen en wie weet gaat men wel meer krediet verstrekken. Het totale bedrag was Goldilocks: niet zo weinig dat er geen liquiditeitsimpuls uitkomt en niet zo hoog dat het aangaf dat de banken in enorme financieringsproblemen zaten.

Op het ogenblik kijkt men weer door een roze bril naar QE en LTRO. Steeds meer mensen vinden het een gamechanger. Zelfs de pessimisten, want die zien nu echt de poorten van de hel opengaan.

Op het ogenblik denkt men weer dat door QE/ LTRO het vertrouwen toeneemt (en daarmee gaat het geld weer rollen en dat zorgt voor meer groei), beurzen stijgen, banken zich kunnen financieren, stress afneemt, er geen inflatie komt (de kans op deflatie neemt af), de rente van Italië c.s. verder kan dalen waardoor de staatsschuld weer beter betaalbaar wordt. De banken kunnen door de te lage rente weer meer winst maken waardoor de solvabiliteit eerder kan herstellen.

De pessimisten hadden in de herfst van 2011 de overhand: al die QE had niet geholpen, de economische groei was desondanks teruggezakt, de solvabiliteit van de banken of overheden is voor geen centimeter verbeterd, de grondstoffenprijzen werden erdoor opgeblazen waardoor in reële termen de koopkracht afnam door QE. Het risico dat het inflatiemonster de wereld gaat vermorzelen wordt groter en dat gaat plotseling: eerst lijkt er niets met de inflatie aan de hand, net als in 1920 in Duitsland en een, twee jaar later is er hyperinflatie en koop je met een vingerhoed goud blokken met huizen. De balansen van centrale banken worden opgeblazen waardoor er ineens een Minsky moment komt waarbij men ziet dat de centrale banken in onoverkomelijke problemen zijn en failliet moeten ten koste van de rijkdom in de desbetreffende landen.

Centrale banken zien nu het toenemend vertrouwen belangrijker dan het inflatierisico. Men denkt ondanks al die QE toch op tijd de extra liquiditeit weer uit de markt te kunnen halen via hogere rentes (weer een cadeautje voor de banken: eerst geef je voor 3 jaar geld à 1% en dan gaat men ineens over dat geld een hoge rente vergoeden). De pluspunten winnen van de minpunten. Misschien dat men hier spijt van gaat krijgen, maar meer waarschijnlijk zal men zeggen dat LTRO de boel weer vlot trok en dat de inflatie die hierdoor ontstond welkom was om de te hoge schulden weg te poetsen. Dat lijkt niet goed voor de pensioenrechten, vooral in reële termen.

Bespoke: na snelle 15% stijging beurs zit meestal meer in het vat

Het blog Bespoke had bovenstaande tabel wat er gebeurde, als de S&P500 meer dan 15% was gestegen in drie maanden tijd.
Je zou dan net als de meeste beren verwachten dat het dan tijd wordt voor een correctie, dat er mean reversion moet komen naar lagere koersen. Dat kwam niet uit de data mining exercitie van Bespoke (resultaten uit het verleden zijn geen garantie voor de toekomst zo weet elke berooide speculant van de laaste jaren nu wel).

In de daarna volgende drie maanden na 15%+ steeg de beurs niet de normale 1,76% maar 3,2%. Gemiddeld steeg de S&P 62% van de tijd over 3 maands periodes, maar na een 15% stijging dan wordt die kans 77%. Momentum wint vaak.

Stijging Target2 saldo DNB: In dit stijgingstempo is Nederland voor eind 2012 failliet

Het Target2 saldo van Nederland, (het saldo van interne verrekeningen tussen centrale banken, waardoor tegoedbonnen van Eurozone centrale banken aan De Nederlandsche Bank ontstaan) is aan het exploderen. Misschien zwakt het af, de laatste maand kwam er maar € 16 miljard bij, dus de stijging lijkt af te zwakken.
Duitsland neemt drie keer zo veel als Nederland voor zijn rekening (zou eigenlijk 4 à 5 keer moeten zijn) en samen met Luxemburg (nog meer failliet dan Nederland met 100 miljard aan tegoedbonnen voor zo’n dwergstaatje) en Finland (even explosieve stijging als Nederland, nu 70 miljard) hoesten die de bedragen op waaruit LTRO3 betaald kan worden.

Misschien hebt u zich verbaasd dat mensen van DNB niet zo positief aankeken tegen het nieuwe wondermiddel van de ECB om de eurocrisis op te lossen, hun drie jaars deposito’s, dat de ECB te veel risico neemt. Een blik op de Target2 saldo’s verklaart dit. De tekorten van Italië, Spanje en diverse andere landen lopen enorm op. Een gunstige uitzondering is Ierland, waar de tekorten afnemen (zie voor de saldi per land http://www.querschuesse.de/target2-salden/).

Waar is Wilders om dit soort praktijken aan de kaak te stellen? Of de SP, hoe denken die als ze dadelijk aan de macht komen nog sinterklaas te kunnen spelen (volgens Epping staat SP immers voor Sinterklaas Partij) als DNB ons geld verkwanselt?

SP500 net als vorig jaar en 1988

De geschiedenis herhaalt zich, maar nooit precies. Meestal gaat het, als eenmaal veel gelijkenis is gezien, het ineens toch anders. Maar goed, dan toch maar wat men nu ziet: 2012 gaat precies als 2011 en na de krach van 1987 gaat het herstel sinds november 1987 ongeveer gelijk als wat er sinds november 2010 en 2011 gebeurt.
De ISM zou over een paar maanden wat kunnen afzwakken, waardoor de gelijkenis door zou kunnen zetten. Een QE3 zou 2012 beter kunnen maken dan 2011. Ook de huizenmarkt staat er nu beter voor, de kredietgroei is beter, de werkgelegenheidsgroei is hoger. De verwachtingen voor de winstgroei zijn nu lager en kunnen daarom meevallen. Tegen al die kansen staan mogelijke tegenvallers in de eurocrisis (maar dat was in 2011 ook een tegenvaller), de situatie in Iran.

eurocoin indicator wijst op 0% groei in eurozone

De eurocoin indicator (bron:http://eurocoin.cepr.org) verbeterde in februari, net als in januari, maar bleef nog marginaal negatief. Dat wijst op een groei in de Eurozone in het eerste kwartaal van 0%. Het goede nieuws is dat november/december het dieptepunt lijkt te zijn qua groei.
De hogere olieprijzen kunnen ervoor zorgen dat het tweede en derde kwartaal weer negatief worden, maar dat zullen geen diepe krimpkwartalen worden.

kredietgroei VS verlaat bijna credit crunch fase

Eindelijk lijkt de kredietgroei te versnellen in de VS. Oneindige liquiditeit van de FED leek maar niet te helpen, de FED was aan een touwtje aan het duwen om de banken zo ver te krijgen krediet te gaan verstrekken. Maar aan het plaatje van Bianco kun je zien dat de kredietgroei nu op zijn snelste groei staat sinds de kredietcrisis, al is de kredietgroei nog steeds veel te laag voor een normale tijd (en daarom zitten we nog in het grijs gearceerde gebied van de credit crunch).
Opvallend is verder wel dat het herstel op de beurzen goed parallel liep met het aantrekken en wegvallen van de kredietgroei.
De groei van M2 is nu heel hoog geworden en als de omloopsnelheid van geld enigszins constant blijft is dat een teken dat de economische groei gaat versnellen (ervan uitgaand dat de inflatie ongeveer constant blijft). De volatiliteit zoals gemeten via de VIX is nu ook laag en dat creëert een goed investeringsklimaat. Investeringen (in software & equipment, bouw etc) moeten de groei in 2012 trekken inclusief die van de consument in huizen.

samenvatting financieel economisch nieuws van de afgelopen week

De markten bleven zeer rustig, zowel de rente- als aandelenmarkten waren haast niet van hun plaats te krijgen. De volatiliteitsindexen staan nu op zeer lage niveaus, iets dat normaal is als de centrale banken de markten overstromen met liquiditeit en beloven daar niet snel mee op te houden, ook al wijst het nieuws over inflatie en groei in de andere richting.

In de VS bleven de initial claims voor werkloosheid op hetzelfde lage peil als de vorige week en dat wijst op goede economische groei in het eerste kwartaal (maar een Gallup poll toonde plotseling verslechtering in de werkgelegenheidsvooruitzichten vorig week). Met de huizenmarkt gaat het langzaam aan steeds minder slecht. De verkopen van bestaande huizen namen weer toe en de voorraden onverkochte huizen nam bemoedigend veel af. Verkoop van nieuwe huizen verbeterde niet (maar de bodem is achter ons). De 30-jaars hypotheekrente is onder de 4% gekomen. Het consumentenvertrouwen herstelde. De Chicago Activity Index (samenraapsel van 85 surveys) bleef net boven nul en dat impliceert trendgroei in de VS.

In Europa was de Duitse IFO een opsteker, wijzend op goede groei, maar de industriële productie in februari ziet er niet goed uit (slecht weer) en de diensten PMI daalde ook. Idem voor Frankrijk, maar in beide landen bleef de PMI voor industrie en diensten wel boven de 50. In Frankrijk en Italië herstelde het consumentenvertrouwen wat.

De nagsten over Iran namen toe en er zijn wat productieproblemen op de Noordzee en Soedan en dat zorgde voor hogere olieprijzen. De olieprijs steeg in Amerika nog niet naar de pijndrempel (de lage aardgasprijs en sterke dollar helpt daar), maar in Europa wel. Bij verdere stijging van de olieprijs verdwijnt het prille herstel dat aan het zichtbaar worden is in delen van Europa.

Eurocrisis: minder swaplijnen FED nodig want geldmarktfondsen VS kopen Europa weer

Het plaatje van Bianco laat zien dat de Amerikaanse geldmarktfondsen na een enorme afbouw weer Europese gelden, bankdeposito's in aan het slaan zijn. Die enorme afbouw zorgde ervoor dat de euro zwak werd en de FED met grote swaplijnen de euro moest redden.
De onstilbare honger naar rendement zet de Amerikaanse geldmarktfondsen weer aan om het nog eens te proberen in Europa. Men gelooft in de drie jaars deposito's van de ECB aan de banken.

Dit is een van de redenen (naast beter economisch nieuws zoals een mooie IFO) waarom de laatste weken de euro weer sterker aan het worden is, ook al gaat het belabberd in Griekenland, zet men vraagtekens achter Spaanse cijfers en is Portugal nog niet voldoende beschermd tegen Griekse uitval.

Wordt de AEX moe? is het als 1987-1988? Hurstsignalen van A naar B(eter)

Tsja wat moet je hiervan maken? Ik ben niet gewend aan Hurstsignalen, maar ze intrigeren me wel. Er worden diverse golven bij elkaar opgeteld en dat levert een technisch signaal op, er zit geen fundamentele analyse bij. Het is een beetje wat Charles Nenner aan het doen is, maar het lijkt me minder een black box.

Het plaatje is van A naar B(eter) (Tom Noach, http://anaarbeter.blogspot.com/)
We zitten nog steeds in de periode waar het lange koopsignaal geldt, maar de markt begint moe te raken. De stippellijnen stijgen nauwelijks meer en we zitten dicht bij de hoogste stippellijn. Maar verder kan ik nog niet direct iets echt onrustbarends ontwaren.

A naar B(eter) haalt bijvoorbeeld Tom DeMark aan die de huidige tijd sinds augustus 2011 vergelijkt met het herstel na de krach van 1987. De trend is omhoog, maar na het grote koersherstel wel rijp voor een correctie van 6% doordat sommige sectoren het koerstechnisch moeilijker krijgen (bijvoorbeeld de nu populaire energy en financials). Daarna ging het in 1988 overigens weer vrolijk omhoog en pas in augustus 1990 ging het mis door de snode plannen van Saddam Hoessein die Koeweit ineens een provincie van Irak vond.
Ik zie wel wat overeenkomsten, maar het zal ongetwijfeld net wat anders gaan, wie weet minder hard naar beneden of pas later.
Ik ben benieuwd of de Hurstsignalen volgens A naar B(eter) op tijd een nieuwe wat langere downtrend gaan aangeven.
Wordt vervolgd.

Santorum te extreem voor Staphorst

Er is consternatie dat Santorum het zo goed doet in de polls voor republikeinse kandidaten. Hij is de lieveling van de superconservatieven en bij gebrek aan aansprekende kandidaten won hij in diverse staten en tot voor zeer kort had hij meer dan 10% voorsprong op Romney in de polls in Michigan, terwijl Romney toch in Michigan is geboren en het de staat was waar zijn vader lang de baas was. Als Romney zelfs Michigan niet kan winnen , hoe kan hij dan Obama verslaan (en men denkt dan aan Gore die zijn eigen thuisstaat ook niet kon winnen in 2000).

Santorum gaat het niet worden, bij te veel steun aan Santorum treedt plan B in werking en wordt er een nieuwe kandidaat geparachuteerd door de republikeinen (Christie of Daniels). Bij de wedkantoren zinkt de laatste dagen de steun voor Santorum flink weg en komt Romney weer op. In de dagen dat Santorum de frontrunner leek, zag je bij de wedkantoren dat de vier kandidaten die officieel in de race lagen maar ongeveer 84% kans samen zouden hebben, d.w.z. het scenario van de nieuwe kandidaat werd waarschijnlijker.
De laatste dagen zijn de wedkantoren er weer van overtuigd dat Romney in Michigan gaat winnen en tellen de kansen weer op tot bijna 100% (met Romney ongeveer 80% kans om de republikeinse kandidaat te worden).

Santorum is aan het verliezen sinds hij Obama op zijn geloof aanviel. Dat maakte oude angsten wakker dat de paus het voor het zeggen zou krijgen als Santorum president zou worden, gezien o.a. zijn steun aan de encycliek De Humane Vitae uit 1968 waarin anti-conceptie als verderfelijk wordt afgeschilderd.

Santorum is recht in de leer van de Bible Belt en heeft daarom een grote aanhang. Het afkeuren van de evolutietheorie valt daar goed,vrouwen horen hun bek dicht te houden zoals de SGP voorstaat (al is de SGP minder extreem dan Santorum),homoseksualiteit is beestachtig en trouwen mag al helemaal niet. Global warming is een uitvinding van liberals en totale onzin, het gebeurt echt niet als je in God gelooft (alleen goddelozen vertrouwen er niet op dat God global warming zal tegenhouden). Dit soort standpunten zijn mateloos populair bij een groot deel van de republikeinse stemmers.

In Nederland heeft Santorum het totaal verbruid. Bejaarden dragen volgens hem armbandjes om te voorkomen dat ze ge-euthanaseerd worden, maar dat voorkomt niet dat 10% zo het loodje legt, waarvan de helft onvrijwillig. Oudjes vluchten daarom en masse Nederland uit naar o.a. de Spaanse costas. (N.b. er zijn ongeveer 3000 euthansie gevallen per jaar op 140.000 doden in Nederland en die euthasie gebeurt voor 100% vrijwillig).

cartoons crisis Griekenland

Onder deze post ga ik een aantal cartoons over de Griekse crisis verzamelen
sommige zijn wat ouder en dan zie je dat de situatie nu toch een stuk slechter is dan in 2010. 400 basispunten renteverschil met Duitsland was in 2010 hel, nu zou het hemel zijn.
Heel wat aspecten komen aan bod. Iedereen krijgt de schuld tot de mol aan toe van Fokke en Sukke, er komen nazisympathieën en antipathieën op. Angsten voor bezwijken van de wereld, maar een goede cartoon over besmetting heb ik nog niet. Veel geld is weg en Griekenland ligt aan het infuus, Griekenland heeft een gat in de hand, stribbelt op zijn Frans tegen als gans die tegen zijn wil van alles moet slikken etc.
Griekenland wordt plat gewalst door het IMF en Merkel kijkt bewonderend toe. De Grexit is pas recent populair geworden. Is de cover van The Economist een contraire cover?

Inflatie Engeland en Zweden sinds 1300

De afgelopen week waren er plaatjes van de inflatie in Zeden sinds 1290 (http://www.businessinsider.com/this-swedish-inflation-chart-will-make-your-jaw-drop-2012-2, van Jefferies' Sean Darby).
De blauwe lijn lijkt me met meest betrouwbaar omdat die enigszins overeenkomt met de inflatie in Engeland sinds 1264 (plaatje uit ons boek op blz 122, bronnen: David Hackett Fischer: The Great Wave, Price Revolutions and the Rhytm of History.
Oxford University Press, 1996.// Henry Phelps-Brown en Sheila Hopkins: “Seven Centuries of the Prices of Consumables,Compared with Builders’ Wage Rates”, Economica 23 (1956), blz. 297-314)

De inflatie in Engeland is heel wat groter geweest dan in Nederland, maar in Zweden was de inflatie kennelijk nog groter.
David Hackett Fischer ziet zeer lange golven in de inflatie, een lange tijd met hoge inflatie en een lange rustige periode met lage inflatie/deflatie.
Die zie je iets duidelijker in Engeland, maar ook in Zweden zie je de lange rustige periode tot ongeveer 1500 en daarna net als in Engeland en Nederland veel meer inflatie die ongeveer uitgestegen is rond 1650, met rust tot 1730 waarna de inflatie toeneemt tot Napoleon zijn Waterlo vindt in 1815. Daarna is het weer rustig tot 1890 (in Zweden tot 1940) en dan komt er weer geweldige inflatie.

Wij hebben als ervaring dat deflatie zoals in de jaren dertig van de vorige eeuw het grote probleem is van de economie.
De stagflatie in de jaren zeventig vonden we lang niet zo erg. Het boek van
David Hackett Fischer leert dat perioden van hoge inflatie in het verleden de echt slechte tijden waren, veel slechter dan de tijden van deflatie.
Centrale banken zijn nu wel zo’n enorme moeite aan het doen om deflatie te voorkomen, maar dadelijk zitten we met stagflatie. De wereldbevolking groeit dan wel niet meer zo hard (dat was vroeger de belangrijkste reden waarom de inflatie zo opliep in bepaalde lange periodes), maar de middenklasse wel en daardoor de koopkracht ook en dat zal inflatoir zijn.

Olieprijs op all time high in euro's

Bij de vorige top van de olieprijs op $147 stond de euro op 1,60 tegen de dollar en daarom is in euro's gemeten Brent olie bij een veel lagere prijs in dollars al op een all time high gekomen. Ook als je voor inflatie corrigeert (die was minder dan 5% cumulatief sinds 2008, maar wordt maar een keer per maand gemeld en dat was niet op de dag met de hoogste olieprijs), dan zit je op een hoogtepunt.
Dat is niet zo best voor de economische groei in Europa en dit kan het economisch herstel dat een heel klein beetje zichtbaar begint te worden in de knop breken.

Frits Bosch ziet nog veel meer korting op pensioenen

Frits Bosch had zich vorig jaar door Zembla laten verleiden om uit te leggen waarom pensioenfondsen zo arm geworden waren. Daarbij wist hij op zo ongeveer iedereens tenen te trappen. Jan en alleman, regeringen en bedrijven hadden geld gestolen van de fondsen door gewoon geld uit de fondsen te halen of de premies te laag te maken. Dat werd nog wel geaccepteerd. Maar het gegoochel met underperformance van benchmarks en andere rentevoeten voor de verplichtingen kwam hem te staan op intelligent verweer van Ortec en Cardano en vele anderen. Hij maakte zich niet geliefd bij zijn opdrachtgevers die volgens hem toch zo aantoonbaar dom en onverantwoord hadden gehandeld door het renterisico niet 100% af te dekken, niet alles passief te indexeren en veel te weinig te beleggen in direct vastgoed. Pensioenfondsbesturen hadden een beetje zitten gokken en dat is verkeerd afgelopen zo zegt hij met de wijsheid achteraf. ALM-studies zijn maar onzin en fondsen die hun beleid hierop baseren hadden een gat in hun hoofd.

Vandaag probeerde Frits het nog een keer in Het Parool in het artikel: Korting op pensioen is nog veel te gering.
Die wijsheid put hij uit te hoge waarderingen van illiquide beleggingen, zoals private equity en direct onroerend goed (vroeger was het juist zo dom dat fondsen hier zo weinig in belegd hadden volgens hem, nu is het ineens zo dom dat ze er in belegd hebben, het is niet zo eenvoudig als bestuur om het goed te doen bij Frits, vooral niet met de wijsheid achteraf). Een punt heeft Frits wel, zoals steeds: er zit een grote kern van waarheid in alle argumenten die hij aanhaalt, alleen het gewicht dat hij eraan geeft is overdreven. Zo groot is het gewicht niet dat al die illiquide beleggingen hebben in de totale beleggingsportefeuille van de pensioenfondsen die nu afgewaardeerd moeten worden. Uiteraard is dit komende afwaarderen een pijnlijke zaak, maar dat overleven de fondsen wel. Bijvoorbeeld aandelen zijn de laatste tijd weer gestegen en dat maakt grote afwaarderingen van private equity weer wat minder nodig. Het kan allemaal best meevallen.

Frits kan uiteraard gelijk krijgen, vooral als onverwacht de wereld toch ten ondergaat via schuldenproblemen, onbetaalbare grondstoffenprijzen en nu nog niet voorziene rampen zoals uitbarstingen van vulkanen op IJsland die het leven in Europa een stoffige, koude zaak maken inclusief wereldwijde misoogsten, vooral nadat de warme golfstroom door afsmelten van sneeuw op Groenland niet meer langs de Noordzee gaat en aardbevingen Tokyo en San Francisco verwoest hebben en er kernoorlogen begonnen zijn tussen Israël en Iran en India en Pakistan en Noord Korea zijn bommen op Japan uitprobeert, aanslagen van Al Qaida met vuile radioactieve bommen de nodige grote steden in Amerika onbewoonbaar maken.

Dat is allemaal veel te pessimistisch. Uiteindelijk gaat de rente echt wel stijgen, leidt het hoge rendement op eigen vermogen toch tot voldoende rendementen op aandelen, private equity, high yield etc.

Verder ziet Bosch een probleem met de solidariteit van jongeren met ouderen. Dat is er altijd al. Ouders voeden hun kinderen op zonder dat daar vooraf een adequate vergoeding van die kinderen tegenover staat. Dat hebben jongeren ervaren en daarom accepteren ze dat ouderen goed behandeld mogen worden. Daar zitten grenzen aan, maar dat betekent niet dat solidariteit afgeschaft moet worden (tegenwoordig kan alles, maar ik zou geschokt zijn als solidariteit afgeschaft wordt).

Ik ben optimistisch over de toekomst en daarom zie ik de problemen van de pensioenfondsen verminderen, vooral als de centrale banken de rente niet langer kunstmatig laag houden. Met die nominale rechten komt het wel goed, maar in reéle termen kan het problematisch worden. Inflatie is in het nadeel van de ouderen en in het voordeel van jongeren (een soort (onvermijdelijke) transfer van rijkdom van ouderen naar jongeren) en dit kan een probleem voor de huidige gepensioneerden blijven (want het is al een probleem, ze (en overigens ook de actieve deelnemers) zijn al jaren niet geïndexeerd voor inflatie). Wat betreft inflatie kan ik het in beperkte mate met Frits Bosch eens zijn: er is een grote kans dat de inflatie gaat tegenvallen, maar of die gierende inflatie die hij ziet gaan optreden valt nog te bezien.

Iran aanvallen? Zijn ze een haartje betoeterd zo denken Obama c.s.

Strategas legde het weer eens uit: vertrouwen komt te voet en verlaat je te paard als de benzineprijzen stijgen. Als de olieprijzen verder stijgen, dan gaat de benzineprijs omhoog, het vertrouwen omlaag, de macro economen volgen braaf met lagere voorspellingen voor economische groei.
Olieprijzen moeten overigens wel flink stijgen wil het belangrijker zijn dan werkgelegenheidsgroei voor de approval rating van de president. Maar als Iran wordt aangevallen/ zelf mijnen gaat leggen in de straat van Hormuz dan zal de olieprijs flink stijgen. 1 miljoen vaten minder olie-export vanuit die contreien zorgt voor 26% olieprijsstijging zo rekende iemand voor (lijkt me wel veel, maar de stijging kan fors zijn).

Obama weet dit heus wel en oefent dus grote druk uit op Israël om dit jaar niet aan te vallen. De VS gaan dit zoals hierboven uitgelegd niet doen. Israël kan het karweitje niet helemaal alleen aan en heeft wat hulp van Amerika nodig, zo legde Stratfor uit. En die krijgen ze niet. Alleen de game theorie van de trembling hands dat partijen uitgaan van verkeerde inflatie, in paniek raken, kan roet in het eten gooien (en helaas is dat een behoorlijke kans, zie hoe hardnekkig Saddam Hoessein bleef geloven dat Irak niet zou worden aangevallen).

Paul Mortimer –Lee Inflatie gaat stijgen, meer dan de FED lief is

Paul Mortimer- Lee (BNP Paribas) was in een meer optimistische bui dan de eerste keren dat ik hem zag, maar bleef negatief op de groei in Europa en vooral ook op de inflatie.
Waarom stijgt de kerninflatie als er zo’n grote output gap is? De inflatie moet dan toch dalen?
PML denkt dat de centrale banken inflatie te veel zien als een reëel fenomeen, veroorzaakt door de reële economie en te weinig als monetair fenomeen. Sinds Greenspan en Bernanke het met elkaar eens zijn dat het verband tussen geldgroei en inflatie zoek is (ik kan het ook niet vinden, ook niet met de nodige data mining) kijkt men alleen naar de reële economie en heeft men Friedman afgedankt (inflatie is altijd en overal een monetair fenomeen). Je kunt haast geen plaatjes verzinnen waarbij je een mooi (liefst leidend) verband kunt laten zien tussen geldgroei en inflatie.
Paul Mortimer- Lee verzon bovenstaand plaatje en zowaar, er lijkt een verband. Dat zou buitengewoon slecht inflatienieuws zijn. De inflatie gaat gewoon verder omhoog, nu de totale liquiditeit in de OECD zo hard blijft stijgen, iets dat een kind kan voorspellen.
Daarnaast is er de inflatie vanwege hogere grondstoffenprijzen. De jaar op jaar effecten zijn nu maximaal gunstig en vanaf april- mei gaat het weer de andere kant in: dan stuwen de grondstoffenprijzen de inflatie weer omhoog, vooral als je die luitjes in Iran en Israël hun gang laat gaan. Ook voedselinflatie is kwetsbaar.
De komende jaren gaat de inflatie gewoon behoorlijk tegenvallen door alle liquiditeit die al in de markt gepompt is en gaat worden en door hogere grondstoffenprijzen dankzij de hoge groei in China, India, Amerika etc. Bovendien kan de inflatie gaan stijgen als de Engelse ziekte uitbreekt van voortdurend de BTW verhogen om de begrotingstekorten in te dammen. Vooralsnog lijkt de inflatie niet heel erg hoog te worden, maar als je de FED zijn gang laat gaan via geld drukken ook als de economie hard groeit, zoals ze steeds luidruchtiger beloven, dan gaat de inflatie vóór eind 2014 over de pijndrempel van de nodige FED gouverneurs en gaat het renteverhogingen regenen (maar voorlopig blijven ze recht in de leer van 0% rente).

staal: China zakt weg, Amerika komt op

De staalproductie was mondiaal weg aan het zakken, maar herstelde eindelijk een beetje in januari. Dat kwam niet door China, daar zakt de staalproductie steeds verder door het ijs (misschien enige vertekening door het Chinese nieuwjaar), maar door herstel in de VS. Staal zakt weg in China, Japan, Korea, Duitsland, Frankrijk en nog heel wat landen maar groeit in de VS, Rusland, Brazilië en verrassend ook in Italië.

pannenkoekenkoopkrachtpariteit

Ik ben van diverse kanten aangespoord om te bloggen over de prijs van pannenkoeken volgens The Economist. Ik zie er kennelijk uit als liefhebber van pannenkoeken. Misschien moet ik wat gaan vasten in de vastentijd.

The Economist probeerde een variant uit op de Big Mac koopkrachtpariteitsindex. Deze keer werd berekend wat het in tal van landen zou kosten om 130 pannenkoeken (no way dat ik er zo veel ga eten) te maken volgens het recept van Delia Smith, een toonaangevende Engelse kookboekenschrijfster, die hiervoor 1,1 kilo meel, 20 eieren, 2 liter melk en een pond boter voor nodig denkt te hebben.
Nu is plotseling Japan het duurste land ter wereld en niet Brazilië volgens de Big Mac index (zie bijvoorbeeld http://beleggenopdegolven.blogspot.com/2011/07/big-mac-koopkrachtpariteit-braziliaanse.html). Zwitserland is uiteraard ook een prijzig landje. Nederland zou verbazend goedkoop zijn, maar ik denk dat men met het Zeeuws meisje aan het bakken is geslagen in plaats van roomboter (maar je hoeft toch geen pannenkoeken te bakken met roomboter).
Nederland als goedkoopteparadijs is de echte relevatie dankzij de lage boterprijzen. Je zag al reacties bij Lukas Daalder die hier ook over blogde dat Nederland maar eens snel boter naar Japan moet gaan uitvoeren. Onze handelsgeest is nog niet weg.

All time highs voor total return Engelse aandelen, bijna voor SP500

We zijn gewend om naar aandelenindexen te kijken zonder de opbrengst van de dividenden erin, de prijsindexen. Als je kijkt naar de total return indexen dan krijg je (uiteraard) een positiever plaatje. Dan zie dat de sluipkrach van 2000-2003 dankzij de dividenden helemaal goedgemaakt was in 2007 in de meeste landen.
In 2012 hikken de nodige total returnindexen voor aandelenindexen tegen een nieuwe all time high aan. De Engelse FT all share zette al een all time high en de S&P500 zit er nog maar 3% vanaf.
De AEX total return heeft het slechter gedaan. Maar ook de AEX zette in 2007 bijna een all time high, maar zit er nu nog een flink eind van af.

Griekenland straks toch failliet: 27 maart eerste afschrijvingen

Er is zowaar een akkoord uitgedokterd hoe Griekenland een deel van zijn schulden gaat vergeten te betalen via het toestoppen van € 130 miljard. De private sector gaat 53% van de hoofdsom afschrijven, de rente omlaag doen en de looptijden verlengen, samen goed voor 75% verlies. De ECB doet ook wat water bij de wijn.
De afgesproken haircuts zullen van toepassing moeten zijn op de aflossingen van 20 maart en met 7 dagen vertraging is er dan de officieuze default.
De officiële default is misschien later. Eerst moet 95% van de private sector akkoord gaan met het voorstel en de hedgefunds vinden het veel te leuk om dit niet te doen, waardoor het moeilijk wordt de benodigde 95% bij elkaar te krijgen. Als dat niet lukt kan er weer van alles gebeuren. Vertraging, minder of meer afschrijving, toch uitoefenen van de CDS, een oficieel default.
Ondertussen zullen de verkiezingen in april de zaak ook gaan bemoeilijken. Extreem links komt vermoedelijk aan de macht en die gaan niet akkoord met het huidige voorstel. Een en ander zal heronderhandeld moeten worden, terwijl ondertussen de steun voor de euro in Griekenland snel afbrokkelt.

De rekkelijken uit het Noorden zullen steeds minder royaal worden als de nieuwe scenario's leiden tot een basisscenario van een overheidsschuld van 140%+ in 2020 in plaats van de nu verzonnen 120,5% van het BNP. Dat zal ook tot nieuwe problemen leiden.

De ECB is nu ook officieel een debiteur die voorgaat. Het IMF ging al voor en het ESM zal dat ook doen. De andere debiteuren zullen er bij een default erg bekaaid afkomen.

De markt mag nog even blij zijn met de oplossing: we kicked the can down the road. Maar Griekenland blijft de naughty boy.

Ter relativering: O"Neil van Goldman Sachs stelt dat China elk kwartaal een totale extra economie ter grootte van Griekenland creëert. De wereld is niet zo afhankelijk van Griekenland.
[maar rebranding van Griekenland in Hellas kan geen kwaad denk ik]

(bewerkte foto's: Agence France- Press / Getty images;Lagarde en Papademos en foto Economist met Venizoulos, Papademos (samen in weerbare houding zoals onze verzetshelden, de gebroeders Temmes), Schäuble en Franse minister van financiën)

103 pensioenfondsen korten: diefstal, graaiers, kosten ,actuarissen, gokverslaafde bankiers, Grieken, iedereen is schuldig

Het korten op de pensioenen is niet goed gevallen. Op het bericht kwamen meer dan 600 reacties los in de Telegraaf.
Wat noemde men? Van alles, maar men was vooral boos. Iedereen en alles krijgt er de schuld van. Hieronder een greep met tussen haakjes wat commentaar van mij. Met nogal wat van het gestelde ben ik het niet eens, met veel overigens wel.

Het valt vooral op dat de gepensioneerden erg hard en erg lang gewerkt hebben en hun geld zuur verdiend hebben (laat de jongeren eerst eens even veel werken en dan pas klagen over graaiende bejaarden die een hogere rekenrente willen), ze in meerderheid vinden dat ze bestolen zijn en worden. Op welk bedenkelijk peil zijn de normen en waarden in een land waar zo wordt omgesprongen met de rechten van gepensioneerden.
Er is gegokt met de gelden en verloren, er is geld gestolen en de schuld wordt op de klanten afgeschoven omdat ze te lang leven.

Er is gestolen, de dertig miljard van het ABP die de regering zich heeft toegeëigend wordt het meest genoemd. De bedragen die bepaalde ondernemingen uit de pensioenkassen gehaald hebben kwamen niet aan bod. Ook de discussie over Brede herwaardering die pensioenfondsen tegenhield om dekkingsgraden boven 150% op te bouwen werd niet genoemd. Men denkt dat het ABP ooit een dekkingsgraad van 250% had (zo iets zou je terug kunnen construeren in tijden dat de rente 10% stond en je niet zou indexeren, ook al was de inflatie 8%, maar het ABP heeft nooit een dekkingsgraad gepubliceerd die in de buurt van 200% kwam, laat staan hoger).

De korting komt door de graaiers. Hiervoor moet een meldpunt komen en de schuldigen moeten het schavot in. De fondsen hebben zitten speculeren, veel te veel risico genomen
De mensen die bij en voor pensioenfondsen werken krijgen te veel salarissen en bonussen: zij zouden met een veelvoud gekort moeten worden

Opvallend veel reacties gaan over de kosten. Men is verbaasd over het grote aantal pensioenfondsen in Nederland (toch flink afgenomen in de laatste jaren). Er blijft na kosten niets van over van pensioenpremie, vooral bij verzekeringspolissen.
Pensioenfondsen maken veel te veel kosten en daarom wordt er gekort. Men denkt dat de mensen bij pensioenfondsen fortuinen verdienen dankzij monumentale bonussen, die men vooral zou krijgen naarmate het slechter gaat en vooral de besturen (was het maar waar dat een goed bestuur een grote bonus kreeg). Eén pensioenfonds is zat en veel goedkoper [maar ABP kort ook, er zijn behoorlijk wat middelgrote pensioenfondsen die het maar wat goed doen].

Het ligt aan de kunstmatige rente die we nodig hebben om bankiers overeind te houden.
Rente uitsmeren over meerdere jaren is beter. We rekenen ons kunstmatig arm (ik ben ook een voorstander van een hogere rekenrente, nu een pensioen niet meer 100% zeker is, hoeft men het niet meer contant te maken met de meest risicoloze rentevoet). Het is allemaal een grote leugen ze zijn rijker dan ooit met hun € 870 miljard.

Niet doorschuiven van tekorten naar de volgende generatie: wie heeft er godverdomme gewerkt voor zijn pensioen, de gepensioneerden toch, de jongeren moeten maar zelf sparen. Ik heb 20+ jaar vut premie betaald en mag nu later met een gekort pensioen, wie betaalt straks voor mij?
De ouderen hebben dit land opgebouwd, de jongeren moeten niet piepen, het pensioengeld is van ons niet van hen. Er wordt al jaren niet geïndexeerd, d.w.z. de gepensioneerde heeft al flink ingeleverd.

Het is de schuld van de linkse kerk en van CDA/VVD
Dat komt ervan als de partijen die dit soort praktijken verbieden niet aan de macht zijn. Men roept massaal op om SP en PVV te stemmen.
Stop geld dat aan Griekenland wordt verkwanseld in de pensioenpotten, dan kunnen we weer met 57 jaar met pensioen net als de Grieken. Ook ontwikkelingshulp moet gestopt worden. De grote verdwijntruc van steun aan banken is de schuld.


We worden helemaal niet zo oud als de actuarissen zeggen of juist wel [een kind kon toch zien dat we veel ouder zouden worden, waarom komen ze er nu pas mee aanzetten, dat zag je 15 jaar geleden toch al]

Had ik het maar zelf belegd, dan gebeurde dit niet [onzin, men maakt zelf minstens 1% meer kosten; ook niet, want ze hadden natuurlijk echt niet hun renterisico meer dan 100% gehedged via swaps en niet als die domme bestuurders maar een deel en ze hadden echt niet op tijd hun langlevenrisico bijverzekerd]

Tot slot wat sneue, realistische commentaren. Ik heb 30-40-50 jaar pensioenpremie betaald en waarom overkomt me dit, dat moet verboden worden. Ze hebben het altijd gegarandeerd en ze hebben niet gewaarschuwd laat staan op tijd gewaarschuwd. Een deel concludeert dat ze niet meer zo lang mogen leven

Geldgroei China te laag: groei BNP onder 8%

De geldgroeicijfers van China waren veel slechter dan verwacht. De vorige maand dacht (bijna) iedereen dat de groei van M2 en M1 uitgebodemd waren en zouden gaan stijgen. Niet is minder waar: de groei van M2 viel wat terug en de groei van M1 verschrompelde meer dan in heel wat jaren gezien. Dat wijst op een groei in het eerste kwartaal van minder dan 8% in China.
Geen wonder dat de Peoples Bank of China wat scheutiger aan het worden is voor banken qua reserve ratio requirements (20,5% in plaats van 21% voor de grote banken). Er wordt te weinig krediet verstrekt (vooral januari was slecht) en China heeft gemeld dit als een belangrijke leading indicator te zien. Dat moet dus opgekrikt worden en dat is de Chinezen wel toevertrouwd om voor elkaar te krijgen.

Olie nog duurder versus goud of steekt China daar een stokje voor

Het plaatje laat de stijging van de olieprijs (Brent) zien ten opzichte van goud over periodes van zes maanden. Als je de uitslagen ziet dan zul je niet verbaasd zijn als de olieprijs nog zo'n 10% verder uitloopt ten opzichte van de goudprijs. Als eenmaal de olieprijs uitloopt op de goudprijs dan gaat dat behoorlijk ver.

Maar er zijn ook mensen die denken dat alles afhangt van China en vooral van de geldgroei in China. Dat zou dan weer betekenen dat de olieprijs nu wel genoeg is gestegen, gezien de slechte vooruitzichten voor de groei in China, terwijl Europa in recessie is en de VS plotseling veel minder benzine opslurpt. D.w.z. de olieprijs moet terug.

Het prijsmomentum geeft kennelijk aan dat de markt er steeds stelliger van overtuigd raakt dat de situatie in Iran uit de hand loopt, ofwel door wat Iran doet ofwel door wat Israël doet.

samenvatting financieel economisch nieuws van de afgelopen week

Het patroon van de afgelopen weken herhaalde zich vorige week weer. Het economisch nieuws stemde tevreden. Er was onrust over Griekenland en er lijkt alweer bijna een overeenkomst te zijn gesloten. Het verzet van de bevolking neemt toe. Zelfs de Luxemburgse minister van financiën zegt dat Griekenland de hele gifbeker moet slikken, omdat Europa een faillissement van Griekenland best kan doorstaan. Die krijgt dan weer op zijn donder, want dat is natuurlijk niet zo zeker, ook al zegt ook Neelie dat.

In de VS daalden de initial claims voor werkloosheid fors tot beneden 350.000 en dat wijst op misschien wel 4% groei in het eerste kwartaal. De retail sales waren mooi met 0,4% met de rare daling van de autoverkopen (in strijd met de wekelijkse veel hogere personenautoverkopen). De spaarquote is weer OK en daling niet meer zo zeker. Het NFIB survey voor het midden- en kleinbedrijf steeg een beetje, De voorlopers van de ISM (Phillyfed en Empire State survey) waren beter in de pus dan gedacht (=ISM stijgt deze maand). Het beste nieuws kwam uit de huizenmarkt: de NAHBMI, een index voor het sentiment van de bouwers, is ook de afgelopen maand weer heel veel gestegen. Al een hele tijd worden er minder nieuwbouw gestart dan er verkocht wordt, dus het is niet zo vreemd dat de bouwers met minder onverkoopbare voorraden in hun maag zitten. Samen met een aantrekkende arbeidsmarkt leidt dat tot meer opgeruimde gezichten bij de bouwers. De inflatie daalde, zowel die van de consumentenprijzen als de producentenprijzen. De huurstijging houdt de daling na maart tegen en stijging komt er als de olieprijzen dankzij Iran de lucht in zouden schieten. Het energieverbruik is enorm laag op het ogenblik in de VS door de loeihete winter en veel minder benzinegebruik. Alle OPEC-landen produceren meer dan hun quota, d.w.z. ex Iran hoeft de olieprijs niet omhoog, vooral niet nu men zich weer wat meer zorgen maakt over de groei in China.

China beloofde weer eens Europa te helpen en is potjes aan het maken voor internationale overnames (50 miljard yuan vorige week). De Peoples Bank of China verlaagde de reserve requirement ratio die banken moeten aanhouden met 0,5%.

In Duitsland was sentimentsindicator voor de economie ZEW goed, wijzend op positieve economische groei in dit kwartaal.
In het VK daalde inflatie mooi en herstelde het consumentenvertrouwen prima.
De renteverschillen van de europerieferielanden/ Frankrijk met Duitsland deden niet zo veel, ondanks dat de plaatsing van nieuwe staatsleningen goed verliep.

In Japan was de groei in het vierde kwartaal negatief, maar de Tertiary industry index over december viel erg mee (dienstensector, meestal goede indicatie voor economische groei in het kwartaal erna). Het belangrijkste was dat de Bank of Japan er weer een nieuwe ronde quantitative easing eruit perst en nu een inflatiedoel van 1% zet (weg met 0%, weg met deflatie).

In India viel de inflatie erg mee en daardoor kon de centrale bank ook daar leuke dingen doen zoals staatsleningen gaan opkopen etc. Idem voor Indonesië waar de korte rente 1% omlaag kon.

Morgan Stanley: lijkt het op 2009 of 2011?

In de nieuwste versie van global debates playbbook van Morgan Stanley vraagt men zich af of 2012 gaat lijken op 2011 of 2009.
2009 zou erg mooi zijn en 2011 weer moeizaam. Maar in allebei de gevallen gaat de beurs eerst nog omhoog (in 2011 tot 29 april en de daling begon pas eind juni).
In 2009 viel alles erg mee na de ramp van 2008 en in 2011 viel een en ander vaak tegen na de vooruitgang van 2009-2010, waarvan je stil aan hoopte dat dit door zou zetten.
Net als altijd moet je voor een goede beurs de situatie hebben dat het beter gaat dan verwacht. Het helpt dan dat de verwachtingen heel laag zijn, zoals nog steeds het geval is. Maar dan nog kan een en ander tegenvallen.
Morgan Stanley is bang dat iedereen weer te opmistisch is over Griekenland/ Europa en dat je het staartrisico beter moet gaan afdekken (alweer; alhoewel de VIX nu zo laag staat dat het deze keer betaalbaar is). Ze zien erg veel overeenkomsten met begin 2011: ook toen was men heel optimistisch over de groei in Amerika en dacht men dat het met de Eurcrisis wel los zou lopen. Ook voor 2012 ziet Morgan Stanley tegenvallers voor de groei in de VS en de eurocrisis.
Maar ze vinden dat een en ander ook lijkt op 2009. De centrale banken zijn wel heel erg aardig voor de beleggers en beleggers hebben nu lagere verwachtingen dan begin 2011 voor de toekomst, voor de groei in Europa en de VS.
Eigenlijk suggereren ze dat het een mix van 2009 en 2011 wordt, en daar zouden veel mensen voor tekenen. Zelf denk ik vanuit de cycli dat het ook kan gaan als in 1911 Zie verhaal over update paniek 1907), d.w.z. een betrekkelijk rustig positief jaar voor aandelen met problemen rond september.